مجله امنیت بین الملل
پیاپی 32 (شهریور 1400)

ازآنجایی‌که راهبرد رفع تحریم‌ها، واجد پیچیدگی‌های فراوان حقوقی، سیاسی و اقتصادی است و برخلاف تصور عمومی، رفع آن زمان‌بر و دشوار است، این راهبرد نمی‌تواند گزینه مطلوبی برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی در کوتاه‌مدت باشد، هرچند باید گفت که پیگیری حقوقی و سیاسی رفع تحریم‌های یکجانبه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. درمقابل، راهبرد خنثی‌سازی تحریم‌های یکجانبه می‌تواند گزینه مطلوبی در کوتاه‌مدت برای متنوع‌سازی منابع اقتصادی و کاهش آثار و فشارهای منبعث از تحریم‌ها باشد. از محورهای کلیدی در عملیاتی‌سازی راهبرد خنثی‌سازی تحریم‌ها، توجه به ظرفیت‌های همسایگان و پیگیری سیاست همسایگی بر اساس ملاحظات اقتصادی است؛مهم‌ترین و مطلوب‌ترین راهبرد برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه آمریکا، گسترش هرچه بیشتر ارتباطات و تعاملات تجاری و اقتصادی با کشورهای همجوار است؛ کشورهایی که با آنها علاوه‌بر نزدیکی مسافت و هم‌مرز بودن، دارای اشتراکات مذهبی، تاریخی، اهداف و سیاست‌های مشترک منطقه‌ای هم هستیم. برهمین‌اساس، تقویت روابط تجاری بین ایران و کشورهای همسایه باید در اولویت سیاست‌های اقتصادی کشور قرار بگیرد. همسایگان، ظرفیت‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی مطلوبی را دراختیار ایران قرار می‌دهند تا ایران با استفاده از این مطلوبیت‌ها و مزیت‌ها بتواند محدودیت‌ها و فشارهای سیستمی را کنترل کند. ظرفیت‌های قرابت جغرافیایی، ترانزیتی، جمعیتی و بازار بزرگ مصرف، اشتراکات فرهنگی متنوع و نیازهای اقتصادی مشترک موجب شده است که ایران بتواند امکانات بالقوه زیادی را برای تنوع‌سازی مبادلات تجاری، مالی و اقتصادی در اختیار داشته باشد. بهره‌گیری از ظرفیت‌ها ایجاب می‌کند که در سطح تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری، اجماع مشترک درباره نوع نگاه به محیط همسایگی و تعریف آن در حوزه منافع راهبردی شکل بگیرد.

دولت‌ها می‌توانند در قالب همکاری‌های منطقه‌ای از حقوق خویش حفاظت، و امنیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خود را تضمین کنند و با حمایت از هویت فرهنگی خود، گفتمان یکسان‌سازی و یکپارچه‌سازی فرهنگی آمریکا را به‌چالش بکشند. ارتقاء سطوح تعاملات، مناسبات و همکاری‌های اقتصادی و سیاسی موجب می‌شود که سرنوشت دولت‌ها به یکدیگر گره بخورد. در چنین شرایطی، سرنوشت و منفعت مشترک موجب اقدام مشترک در مقابل سیاست‌های یکجانبه‌‌گرایانه آمریکا که در تعارض با اهداف و منافع دولت‌هاست می‌شود. تاثیر دیگر، افزایش تعداد همکاران در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی و تنوع روابط میان دولت‌هاست که درنتیجه فشارها و محدودیت‌های ساختار نظام بین‌الملل کاهش پیدا می‌کند.
با توجه به ملاحظات فوق، گسترش همکاری‌های منطقه‌ای باید مهم‌ترین راهبرد ج.ا.ایران برای مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا باشد؛ چراکه عدم همراهی کشورهای دیگر و به‌ویژه همسایگان با سیاست‌های یک‌جانبه ‌آمریکا، هم نتایج مورد انتظار و مطلوب تصمیم‌گیران واشینگتن از پیگیری سیاست‌های یکجانبه را به شکست می‌کشاند و هم توانمندی‌ها و ظرفیت‌های تهران را برای مقابله با سیاست‌های یک‌جانبه‌ آمریکا تقویت می‌کند. پیگیری سیاست‌های منطقه‌‌ای اعتمادزا، میزان و سطح همراهی و دنباله‌روی کشورهای منطقه با رویکردهای تفرقه‌افکنانه آمریکا را ضعیف می‌کند و زمینه شکل‌گیری درک مشترک از منافع میان دولت‌های عضو یک منطقه را فراهم می‌سازد.

ایالات‌ متحده که همواره از اوایل انقلاب اسلامی، ایران را آماج تحریم‌های همه‌جانبه خود قرار داده، نه‌تنها در دستیابی به اهداف خود ناکام مانده، بلکه موجب بدبینی فزاینده جامعه جهانی شده است. باید توجه داشت تحریم‌های آمریکا بیش از آنکه ایران را وادار به تغییر رفتار کند، موجب مقاومت روزافزون ایران در چهارچوب سیاست‌های خوداتکایی و اقتصاد مقاومتی شده است؛ اما این فقط بخشی از ماجراست. با توجه به ماهیت به‌هم‌پیوسته مسایل زیست‌محیطی، تحریم‌های آمریکا یک پیامد منفی برای اکوسیستم منطقه‌ای و جهانی هم دارد. این کشور، بدون توجه به سیاست‌های یکجانبه‌گرایی خود، پیامدهای امنیت زیست‌محیطی میان‌مدت و بلندمدت در سطح منطقه‌ای و جهانی را نادیده گرفته است. ازآنجاکه اکنون حفاظت از محیط‌زیست به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان مسئولیت مشترک در سطح بین‌المللی تلقی می‌شود، جامعه جهانی نمی‌تواند همچنان از آثار زیست‌محیطی سیاست خارجی یکجانبه‌گرای آمریکا چشم‌پوشی کند. جامعه جهانی چنانچه درخصوص پیامدهای زیست‌محیطی تحریم‌های آمریکا بی‌تفاوت، و از حرکت به سمت یک نظام حکمرانی عادلانه و متناسب با محیط‌زیست عاجز باشد، می‌توان بروز فاجعه‌های زیست‌محیطی را نه‌تنها در کشورهای هدف تحریم، بلکه در سطوح منطقه‌ای و جهانی پیش‌بینی کرد.

فشار حداکثری ترامپ در عرصه اقتصادی همراه با فشار نامتوازن سیاسی همراه بود که درنهایت، به‌دلیل باورناپذیری ابزارهای تشویقی مانند رفع تحریم‌ها و همچنین فقدان بازدارندگی گزینه نظامی، مقاومت ملت ایران را به‌همراه آورد. مقاومت ملت ایران سبب شد که فشار حداکثری اقتصادی، به اتحاد حول پرچم بینجامد. البته اثر این فشارها غیرمستقیم بود. درواقع، برهم‌کنش فشار نامتوازن سیاسی، فشار حداکثری اقتصادی و مقاومت مردم ایران درنهایت به ناکارآمدی این تحریم‌ها انجامید. دراین‌میان، نقطه کانونی و دلیل اصلی شکست متدولوژیک تحریم‌های اقتصادی آمریکا مقاومت مردم ایران بود. اگرچه ترامپ سعی داشت همزمان اهرم‌های تشویقی و تنبیهی را در دستورکار خود قرار دهد و از این رهگذر، به تقویت اثر ستون پنجم در کشور کمک کند، درنهایت نتوانست به هدف اصلی خود در این زمینه دست یابد. برخی بر این باورند که چنانچه ترامپ در چهار سال بعدی نیز موفق به حضور در کاخ سفید می‌شد، انتظار می‌رفت رفتارهای تهاجمی‌تری درقبال ایران از خود نشان دهد؛ اما به‌نظر می‌رسد چهار سال تحریم‌های جامع یکجانبه علیه ایران به‌مرور کارکرد واقعی خود را ازدست داده بود. تحریم‌های ترامپ بیش از آنکه بر واقعیت‌های عینی استوار شوند، ‌متکی بر جریان‌های گفتمان‌ساز و رسانه‌ای بودند که سعی در وخیم‌نمایی شرایط ایران و ترسیم یک آینده سیاه داشت. لذا به‌نظر می‌رسد حتی با وجود ادامه دولت ترامپ و تقویت فشارهای سیاسی اقتصادی، تغییر گفتمان سیاسی دولت در ایران، می‌توانست مهر باطلی بر تلاش‌های مخرب و براندازانه او باشد.

استفاده آمریکا از ابزار تحریم در طول سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم نشان‌دهنده رویکرد یکجانبه این کشور در سوءاستفاده از جایگاهش در نظام بین‌الملل است. هرچند اعمال سیاست تحریم تاکنون نتایج موفقیت‌آمیزی برای ایالات متحده در راستای دستیابی به اهدافش درپی نداشته، رنج بسیاری بر مردم کشورهای مختلف وارد کرده است. در طول دهه‌های گذشته، این کشور از این ابزار علیه جمهوری اسلامی ایران نیز استفاده کرده و کوشیده است ج.ا.ایران را به تغییر رفتار و سیاست وادار سازد و حتی در برهه‌هایی، سیاست تغییر نظام را نیز درقبال این کشور درپیش گرفته است. اما به اذعان مقامات آمریکایی، این سیاست تاکنون نتایج موردنظر مقامات آمریکایی را درپی نداشته است. نمی‌توان منکر شد که تحریم‌ها تاثیرات منفی مختلفی بر امنیت اقتصادی در ایران داشته و در برهه‌هایی موجب کاهش و حتی منفی شدن رشد اقتصادی این کشور شده‌اند؛ اما با درنظر گرفتن اهداف ایالات متحده از اعمال تحریم‌ها می‌توان گفت این سیاست یکجانبه‌گرایانه تاکنون جز اعمال مرارت و رنج برای مردم، نتیجه قابل تاملی نداشته است. تداوم استفاده یکجانبه از این ابزار در شرایطی که نظام بین‌الملل از حالت هژمونی خارج شده است و آمریکا دیگر قدرت برتر به‌شمار نمی‌رود، می‌تواند به بی‌اعتباری هرچه بیشتر ابزار تحریم‌ها بینجامد و کشورها خود را در مقابل این ابزار مصون‌ سازد. این درحالی است که قدرت‌های بزرگ نیز به‌دلیل استفاده یکجانبه و سلطه‌گرایانه ایالات متحده از سلطه دلار و نهادهایی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول بر اقتصاد و تجارت بین‌الملل، به‌دنبال ایجاد سازکارهای پرداخت غیردلاری و شکل‌دهی به نهادهای مالی موازی با نهادهای آمریکایی هستند. ازجمله این اقدامات می‌توان به تلاش کشورهای روسیه و چین برای استفاده از پول‌های ملی در مراودات مالی دوجانبه و تشکیل بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیایی توسط چین اشاره کرد.

تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه روسیه تاثیر منفی شدیدی بر این کشور نداشته است. علت این امر آن است که:1. گستردگی و شدت این تحریم‌ها قابل مقایسه با تحریم‌های واردشده بر ایران و کره شمالی نیست و لذا روسیه از سال 2014 به‌این‌سو، بیشتر، از کاهش قیمت نفت ضربه خورده است تا تحریم‌های غرب.
2. پوتین بعد از به‌قدرت رسیدن، از اواسط دهه قبل، روند کاهش اتکا به غرب و افزایش پیوندها با کشورهایی همچون چین و ترکیه را سرعت بخشید.
3. اتحادیه اروپا برخلاف ایالات متحده، به‌علت نیازهای اقتصادی و پیوندهای ژیوپلیتیک خود با همسایه روس و نیاز به گاز وارداتی روسیه، تمایلی به تداوم و تشدید خصومت‌ها با این کشور ندارد.
4. تحریم‌های وضع‌شده علیه روسیه برخلاف تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران فاقد جامعیت و پیچیدگی است و هرگز کل یک بخش تجاری یا اقتصادی را دربر‌نگرفته است؛ برای مثال، تحریم علیه صادرات سوخت راکت به روسیه هرگز برخی مواد شیمیایی حیاتی ضروری برای تولید این نوع سوخت را شامل نشده و لذا مشکل جدی برای این کشور ایجاد نکرده است. ازسوی‌دیگر، با توجه به اینکه تحریم‌های یادشده در شش سال اخیر به‌روز نشده‌اند و صنایع و صاحبان مشاغل در 28 کشور عضو اتحادیه اروپا علاقه‌ای به رعایت آن نداشته و کشورهای خود را در این زمینه تحت فشار گذاشته‌اند، حفظ آنها در سطح فعلی نیز با دشواری‌های جدی‌ای مواجه است؛ ازاین‌رو، بعد از شوک سه سال اول تحریم‌ها از سال 2018 به‌این‌سو، تولید ناخالص داخلی روسیه رشد مناسبی داشته و این رشد از 3/‌0 درصد در سال 2016 به 3/‌2 درصد در سال 2018 رسید.
با عنایت به آنچه ذکر شد، سیاست‌گذاران جمهوری اسلامی می‌توانند با افزایش پیوندهای اقتصادی و امنیتی خود با کشورهای همسو و قدرتمند، به‌خصوص روسیه، چین، هندوستان و اندونزی درجهت کاهش آثار تحریم‌های یکجانبه آمریکا اقدام کنند، از ابتکارعمل‌های روسیه برای تحت فشار قرار دادن متقابل طرف غربی ازطریق تحریم واردات از آنها، کاهش وابستگی به دلار و یورو در تجارت خارجی ازطریق انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه، کاهش وابستگی به زیرساخت‌های تبادلات بانکی بین‌المللی، ایتلاف‌سازی و جذب هم‌پیمانان مختلف و نیز توسل به زور و تهدید، درصورت لزوم درس بگیرند.